एल्‍गार न्‍यूज (परवेज पठाण) :-
१४ एप्रिल हा दिवस म्हणजे केवळ एका व्यक्तीचा जन्मदिन नव्हे, तर तो एका विचाराचा, एका संघर्षाचा आणि कोट्यवधी भारतीयांच्या आकांक्षांचा उत्सव आहे. याच दिवशी भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, महामानव, भारतरत्न डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांचा जन्म झाला. त्यांचे जीवन म्हणजे अन्याय, विषमता आणि सामाजिक रूढींविरुद्धचा एक अविरत संघर्ष होता. त्यांचे कार्य केवळ दलित समाजापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते संपूर्ण भारताच्या नवनिर्माणासाठी आणि एका न्यायपूर्ण, समतावादी समाजाच्या स्थापनेसाठी होते. त्यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांच्या अथांग कार्याचा, त्यांनी केलेल्या त्यागाचा आणि भारतावरील त्यांच्या ऋणांचा आढावा घेणे आवश्यक आहे.
संघर्षमय बालपण आणि शिक्षणाची तळमळ:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्य प्रदेशातील महू येथे झाला. तत्कालीन समाजात अस्पृश्य मानल्या गेलेल्या जातीत जन्म घेतल्यामुळे त्यांना पावलोपावली भेदभावाला आणि अवहेलनेला सामोरे जावे लागले. शाळेत वेगळे बसावे लागणे, सार्वजनिक पाणवठ्यांवर पाणी न मिळणे अशा अनेक कटू अनुभवांनी त्यांचे बालपण भरलेले होते. मात्र, या प्रतिकूल परिस्थितीतही त्यांची ज्ञानलालसा प्रचंड होती. शिक्षणाशिवाय तरणोपाय नाही, हे त्यांनी ओळखले होते.
वडिलांचे प्रोत्साहन आणि स्वतःची तीव्र इच्छाशक्ती यांच्या जोरावर त्यांनी आपले शिक्षण जिद्दीने पूर्ण केले. मुंबईच्या एल्फिन्स्टन महाविद्यालयातून पदवी घेतल्यानंतर बडोदा संस्थानाच्या सयाजीराव गायकवाड यांच्या शिष्यवृत्तीमुळे त्यांना अमेरिकेतील कोलंबिया विद्यापीठात उच्च शिक्षण घेण्याची संधी मिळाली. पुढे त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधूनही पदव्या मिळवल्या. परदेशातील शिक्षणामुळे त्यांची दृष्टी अधिक व्यापक झाली आणि भारतीय समाजातील विषमतेचे भीषण वास्तव त्यांना अधिक तीव्रतेने जाणवले.
सामाजिक न्यायासाठीचा लढा आणि त्याग:
उच्चशिक्षित होऊन भारतात परतल्यानंतर डॉ. आंबेडकरांनी आपले जीवन सामाजिक न्यायासाठी आणि अस्पृश्य समाजाच्या हक्कांसाठी समर्पित केले. त्यांनी ‘मूकनायक’, ‘बहिष्कृत भारत’ यांसारखी वृत्तपत्रे सुरू करून समाजातील अन्यायाला वाचा फोडली. महाडचा चवदार तळे सत्याग्रह (१९२७) आणि नाशिकचा काळाराम मंदिर सत्याग्रह (१९३०) ही त्यांची अस्पृश्यता निवारणाच्या लढ्यातील महत्त्वपूर्ण आंदोलने होती. या आंदोलनांमधून त्यांनी केवळ पाण्याचे किंवा मंदिरात प्रवेशाचे हक्क मागितले नाहीत, तर हजारो वर्षांपासून नाकारलेल्या मानवी प्रतिष्ठेची मागणी केली.
या लढ्यात त्यांना प्रचंड विरोध सहन करावा लागला. अनेकांनी त्यांच्या मार्गात अडथळे आणले. त्यांच्यावर वैयक्तिक हल्ले झाले, त्यांना धमक्या मिळाल्या. पण बाबासाहेब आपल्या ध्येयापासून कधीही ढळले नाहीत. त्यांनी केवळ समाजासाठीच नव्हे, तर कुटुंबासाठीही मोठा त्याग केला. सामाजिक कार्यात स्वतःला झोकून दिल्यामुळे त्यांना अनेकदा वैयक्तिक आणि कौटुंबिक सुखांवर पाणी सोडावे लागले. त्यांचे जीवन हे खऱ्या अर्थाने त्यागाचे आणि समर्पणाचे प्रतीक होते.
भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार
स्वतंत्र भारताची राज्यघटना तयार करण्यासाठी स्थापन झालेल्या मसुदा समितीचे अध्यक्षपद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याकडे सोपवण्यात आले. ही जबाबदारी अत्यंत आव्हानात्मक होती. विविध भाषा, धर्म, संस्कृती आणि सामाजिक स्तरांच्या भारताला एकाच कायद्याच्या चौकटीत बांधणे, सर्वांना समान संधी आणि अधिकार देणे, वर्षानुवर्षे अन्याय सहन केलेल्या समाजाला न्याय मिळवून देणे, हे एक मोठे आव्हान होते.
बाबासाहेबांनी जगभरातील अनेक देशांच्या घटनांचा सखोल अभ्यास केला. भारताच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक परिस्थितीचा विचार करून त्यांनी एक सर्वसमावेशक आणि भविष्यवेधी घटनेचा मसुदा तयार केला. मूलभूत अधिकार, मार्गदर्शक तत्त्वे, स्वातंत्र्य, समता, बंधुता या मूल्यांना घटनेचा आधार बनवले. अस्पृश्यता नष्ट करणे, महिलांना समान अधिकार देणे, अल्पसंख्याक आणि मागासलेल्या घटकांसाठी विशेष तरतुदी करणे यांसारख्या क्रांतिकारी गोष्टी त्यांनी घटनेत समाविष्ट केल्या. घटना समितीतील वादविवाद, मतभेद यांना अत्यंत संयमाने आणि अभ्यासपूर्ण युक्तिवादाने सामोरे जात त्यांनी भारतीय राज्यघटनेला अंतिम स्वरूप दिले. म्हणूनच त्यांना ‘भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार’ म्हटले जाते.
सर्वांसाठी न्यायाची तळमळ
डॉ. आंबेडकरांची तळमळ केवळ दलितांपुरती मर्यादित नव्हती. त्यांना समाजातल्या प्रत्येक घटकाला, विशेषतः महिला, कामगार आणि अल्पसंख्याकांना न्याय मिळावा असे वाटत होते. त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी ‘हिंदू कोड बिल’ आणण्याचा प्रयत्न केला, ज्यामुळे महिलांना संपत्तीत आणि घटस्फोटात समान अधिकार मिळणार होते. जरी हे बिल त्यावेळी पूर्णपणे मंजूर होऊ शकले नाही, तरी भविष्यातील महिला कायद्यांची ती पायाभरणी होती. कामगारांच्या हक्कांसाठीही ते लढले. त्यांची न्यायाची संकल्पना अत्यंत व्यापक होती, ज्यात सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्यायाचा समावेश होता.
आत्मसन्मानाने जगण्याची प्रेरणा
आज आपण एका स्वतंत्र, सार्वभौम, लोकशाही आणि प्रजासत्ताक भारतात श्वास घेत आहोत, याचे मोठे श्रेय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना जाते. त्यांनी दिलेल्या राज्यघटनेमुळेच आपल्याला मतदानाचा अधिकार, कायद्यासमोर समानता, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य असे अनेक मूलभूत अधिकार मिळाले आहेत. त्यांनी केवळ कायदेशीर अधिकारच दिले नाहीत, तर आत्मसन्मानाने जगण्याची प्रेरणा दिली. शिक्षणाचे महत्त्व त्यांनी वेळोवेळी सांगितले – “शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा” हा त्यांचा संदेश आजही तितकाच समर्पक आहे. त्यांनी तयार केलेल्या सामाजिक न्यायाच्या आणि आरक्षणाच्या तरतुदींमुळे समाजातील दुर्बळ घटकांना मुख्य प्रवाहात येण्याची संधी मिळाली.
डॉ. आंबेडकर नसते तर ?
हा प्रश्न विचारला तरी मन सुन्न होते. जर डॉ. आंबेडकर नसते, तर कदाचित भारताचे संविधान इतके सर्वसमावेशक आणि सामाजिक न्यायावर आधारित नसते. अस्पृश्यता निवारणाचा कायदा किंवा दुर्बळ घटकांसाठीचे विशेष अधिकार इतक्या प्रभावीपणे कदाचित आले नसते. महिलांचे हक्क आणि सामाजिक समानता यांसाठीचा पाया कमकुवत राहिला असता. लोकशाही व्यवस्था आणि कायद्याचे राज्य या संकल्पना कदाचित वेगळ्या पद्धतीने राबवल्या गेल्या असत्या. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, कोट्यवधी दलित आणि वंचित जनतेला त्यांच्या हक्कांसाठी लढणारा, त्यांना आत्मभान देणारा आणि त्यांच्यासाठी आपले संपूर्ण जीवन समर्पित करणारा असा महान नेता मिळाला नसता. भारताच्या आधुनिक इतिहासाची दिशा कदाचित वेगळी असती.
संविधान लोकशाहीचा आत्मा
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे एक कुशल कायदेतज्ज्ञ, अर्थशास्त्रज्ञ, समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि द्रष्टे राजकारणी होते. त्यांचे जीवन म्हणजे ज्ञानाची उपासना, अन्यायाविरुद्ध संघर्ष आणि राष्ट्रासाठी समर्पण यांचा त्रिवेणी संगम होता. त्यांनी केवळ एका समाजाला नव्हे, तर संपूर्ण देशाला दिशा दिली. त्यांनी दिलेले संविधान हे भारताच्या लोकशाहीचा आत्मा आहे. त्यांचे विचार आजही तितकेच प्रगल्भ आणि मार्गदर्शक आहेत.
डीजे संस्कृती आणि औचित्यभंग
डॉ. आंबेडकर हे ज्ञानाचे प्रतीक होते. त्यांनी आयुष्यभर अन्याय, विषमता आणि अज्ञानाविरुद्ध संघर्ष केला. त्यांनी शिक्षणाचे महत्त्व सांगितले, लोकांना विचार करायला शिकवले. अशा व्यक्तीच्या जयंतीदिनी केवळ कर्णकर्कश संगीत लावून नाचणे, हे त्यांच्या मूळ विचारांपासून आणि कार्यापासून आपल्याला दूर नेते.
भावनांचा आदर
अनेकदा डीजे मोठ्या आवाजात लावले जातात, ज्यामुळे परिसरातील वृद्ध, आजारी व्यक्ती, विद्यार्थी आणि लहान मुलांना प्रचंड त्रास होतो. काही ठिकाणी डीजेच्या तालावर मद्यपान करून धिंगाणा घालण्याचे प्रकारही घडतात. बाबासाहेबांनी इतरांच्या हक्कांचा आणि भावनांचा आदर करायला शिकवले. इतरांना त्रास देऊन साजरा होणारा उत्सव त्यांच्या शिकवणीच्या विरोधात जातो. डीजे आणि संबंधित गोष्टींवर होणारा खर्च टाळून तोच पैसा गरजू विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी, सामाजिक उपक्रमांसाठी किंवा बाबासाहेबांच्या विचारांचा प्रसार करणाऱ्या कार्यासाठी वापरता येऊ शकतो.
विचारांचे महत्त्व आणि खरी आदरांजली
डॉ. आंबेडकरांची खरी जयंती तेव्हाच साजरी होईल, जेव्हा आपण त्यांचे विचार समजून घेऊ आणि आपल्या जीवनात उतरवू. त्यांनी दिलेला ‘शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा’ हा मंत्र आजही तितकाच समर्पक आहे. त्यांचे ग्रंथ वाचणे, त्यांच्या भाषणांचा अभ्यास करणे, त्यांनी मांडलेल्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विचारांवर चिंतन करणे ही खरी आदरांजली आहे.
मार्गावर चालण्याचा संकल्प
बाबासाहेबांनी समता, न्याय, बंधुता आणि लोकशाही मूल्यांसाठी आपले जीवन वेचले. त्यांनी दिलेल्या संविधानाचे रक्षण करणे, समाजातील विषमता दूर करण्यासाठी प्रयत्न करणे, प्रत्येकाला समान संधी मिळेल यासाठी झटणे, हाच त्यांच्या मार्गावर चालण्याचा संकल्प असू शकतो. जयंतीदिनी व्याख्याने, परिसंवाद, शिबिरे, पुस्तक प्रदर्शन, निबंध स्पर्धा, गरजू लोकांना मदत करणे अशा विधायक कार्यक्रमांचे आयोजन करणे अधिक योग्य आहे. यामुळे बाबासाहेबांचे विचार लोकांपर्यंत पोहोचतील आणि त्यांना कृती करण्याची प्रेरणा मिळेल.
प्रेरणादायी दिवस
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची जयंती हा एक गंभीर आणि प्रेरणादायी दिवस आहे. तो केवळ नाच-गाण्यापुरता मर्यादित ठेवणे हा त्यांच्या कार्याचा आणि विचारांचा अपमान ठरू शकतो. आनंद साजरा करण्याचा प्रत्येकाला अधिकार आहे, पण तो साजरा करण्याची पद्धत विचारांना आणि मूल्यांना धरून असावी. इतरांना त्रास होईल, बाबासाहेबांच्या प्रतिमेला धक्का बसेल, असे वर्तन निश्चितच अयोग्य आहे. त्यामुळे, डॉ. आंबेडकरांच्या जयंतीदिनी डीजे लावून धांगडधिंगा करण्यापेक्षा त्यांचे विचार आत्मसात करणे, त्यांनी दाखवलेल्या मार्गावर चालण्याचा संकल्प करणे आणि समाजासाठी विधायक कार्य करणे हेच अधिक उचित आणि खरी आदरांजली ठरेल.
डॉ.आंबेडकर एक विचार
विश्‍वरत्‍न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांचे स्मरण करणे म्हणजे केवळ एक औपचारिक कार्यक्रम नाही, तर त्यांनी दाखवलेल्या मार्गावर चालण्याचा संकल्प करणे आहे. त्यांनी पाहिलेले समताधिष्ठित, न्यायपूर्ण आणि बंधुत्वाने जोडलेल्या भारताचे स्वप्न पूर्ण करणे, हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे व्यक्ती नसून एक विचार आहेत, एक प्रेरणास्रोत आहेत, जे युगे युगे भारतीयांना मार्ग दाखवत राहतील.
विश्‍वरत्‍न डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जयंती निमित्‍त आपणास कोटी कोटी शुभेच्‍छा…
- परवेज पठाण,
संपादक, एल्‍गार न्‍यूज
9890515043